სამართალი, მორალი და ჩვეულება

• მორალის ცნება და სახეები

მორალი არის კულტურაზე, რელიგიაზე ან ფილოსოფიურ მსოფლმზედველობაზე დაფუძცნებული ადამიანთა ქცევის წესების სისტემა.
როგორც სამართალი ისევე მორალი არეგულირებენ ადამინთა ქცევას. როგორც წესი ერთმანეთიოსგან განასხვავებენ ინდივიდუალურ და კონვენციონალურ მორალს.
კონვენციონალური მორალი ეფუძვნება საზოგადოების უმრავლესობის მორალურ წარმოდგენებს. საზოგადოებრივი მორალური წარმოდგენები აღზრდის პროცესში გადადის თაობიდან თაობაზე. საზოგადოებრივი მორალი დიდ გავლენას ახდენს სახელმწიფო ხელისუფლებაზე. საზოგადოებრივი მორალი დროის შესაბამისად იცვლება ამირომ ტაბუდადებული თემა ან ამოტრალურად მიჩნეული ქცევა დროთა განმავლობაში შეიძლება არც იყოს გაკიცხვის ობიექტი. სავალდებულოობის მიხედვით განასხვავებენ:

1. მორალის მოთხოვნებს, რომელთა დაცვაც სავალდებულოა ყველა შემთხვევაში;
2. მოთხოვნებს, რომელთა დაცვაც არა სავალდებულო მაგრამ სასურველია.

• მსგავსება და განსხვავება მორალსა და სამართალს შორის

ჩვეულება, როგორც სამართალი, არეგულირებს სოციალურ ურთიერთობებს. სამართალსა და ჩვეულებას აქვთ საერთო ნიშნები:

1. ჩვეულებას ისევე როგორც სამართალს აქვს ნორმატიული ხასითი;
2. ჩვეულება ისევე როგორც სამართალი არის ჯერარსული წესრიგი
3. თითოეული მათგანი არეგულირებს ადამინთა შორის ურთიერთობებს
4. ორივე მათგანი ეხება ადამიანთა გარეგან ქცევას

განსხვავება:

1. სამართალს ადგენს სახელმწიფო, ჩვეულებას სოციალური ერთობა
2. სამართალი ჩვეულებისაგან განსხვავებით ბევრად ფართო წრეზე მოქმედებს, ჩვეულება კი მცირერიცხოპვან სოციალურ ერთობაზე
3. ჩვეულება ინდიფერებტულია ეთიკის მიმართ, სამართალი კი არა
4. სამართლებრივ იძულებას სახელმწიფო ახორციელებს, ჩვეულების დარღვევის შემთხვევაში კი სანქციას ესა თუ ის  სოციალური ჯგუფი განსაზღვრავს
5. იურიდიული სანქციები წინასწარ განსაზღვრულია. ჩვეულების დარღვევისას კი მოსალოდნელი სანქციის პროგნოზირება შეუძლებელია
6. ჩვეულებითი წესრიგი ფაქტობრივი ურთიერთობებით ყალიბდება, ხოლო კანონმდებლობა სპეციალურად განსაზღვრული პროცედურების შედეგად
7. ჩვეულება მოქმედებს იმის გამო, რომ იიგი ფაქტობრივად სრულდება. სამართალი მოქმედებს იმისგან დამოუკიდებლად დაცულია თუ არა მისის მოთხოვნები

  რეენ დავდი წიგნში "თანამედროვე ძირითადი სამართლის სისტემა" ეხება სამართლისა და ჩვეულების კავშირს და წერს: " სამართალი რომ გასა~გები გახდეს ხშირად ჩვეულებით შევსებას საჭიროებს. ასევე ხშირად, ჩვეულების თვალსაზრისით ახსნას ითხოვს ცნებები, რომლითაც სარგებლობს განონმდებელი". რენე დავიდი მნიშვნელობას ანიჭებს კანონინს სისწორეში ჩვეულების როლს და წერს: " ჩვეულება მნიშვნელოვანია იმ წილად, რა წილადაც სამართლიანი გადაწყვეტილებების პოვნას ემსახურება.
ჩვეულება ისტორიულად წინ უსწრებდა სამართალს. კაცობრიობის განვითარების საწყის ეტაპზე ადამიანთა შორის ურთიერთობებს სწორედ ჩვეულება აწესრიგებდა, რომელიც ამ თვალსაზრისით სამართლის ფუნქციას ასრულებდა. 

• სამართალი და საზოგადოებრივი წესები

სამართლისა და მორალის გარდა სოციალურ ურთიერთობებს არეგულირებენ სხვადასხვა, ავტონომიურად მოქმედი საზოგადოებრივი წესები. საზოგადოებრივი წესია მაგალითად, სტუმარმასპინძლობის წესი; გულშემატკივრობისა და მაყურებელში მოქმედი წესი; ბინათმშენებლობის ტრადიცია; ჩაცმის სტილი;მოდა და ა.შ. წესი მოითხოვს, რომ დაბადების დღე იუბილარს საჩუქრით მოვულოცოთ. ცხადია არანაირი სანქცია ამ ნორმის შეუსრულებლობაზე არ მოქმედებს. მისი დამრღვევი პირი შეიძლება "გაჭორონ" ან დაბადების დღეზე მეორედ არ მიიწვიონ. საზეიმო ვახშამზე ან პანაშვიდზე სპორტული ტანსაცმლით მისვლა აღიქმება როგორც საზოგადოების აშკარა უპატივცემულობა. სამართალი ცხადია ვერ დაადგენს ჰალსტუხის ან პიჯაკის ტარების მოვალეობას, მაგრამ ჩაცმის სათანადო სტილს სწორედ საზოგადოებრივი აზრის გათვალისწინებით ირჩევენ.